نشریه تاریخ پزشکی
پیاپی 9 (زمستان 1390)

دیابت شیرین (Diabetes Mellitus) یک اختلال متابولیک شایع است که ویژگی بارز آن افزایش قند خون (هیپرگلیسمی) است. نشانه های کلاسیک دیابت شیرین شامل پرادراری (پلی اوری)، پرنوشی (پلی دیپسی) و کاهش وزن (Weight loss) است. با توجه به این که در متون طب سنتی ایران از این بیماری به نام «ذیابیطس» نام برده شده است که علایمی شبیه به نشانه های کلاسیک دیابت دارد مطالعه ای درباره ی این بیماری در طب کلاسیک و طب سنتی ایران انجام شد. در این تحقیق که یک بررسی در متون است، ده کتاب اصلی و معتبر طب سنتی ایران بررسی شد. ابتدا مشخصات بیماری ذیابیطس از جمله تعاریف، علل، انواع، علامات، راه های پیش گیری و درمان از این کتب استخراج گردید و سپس جهت به دست آوردن مطالب علمی مربوط به طب کلاسیک، کتب اصلی طب داخلی بررسی شد و اطلاعات مربوط به مقالات علمی با بررسی برخی از مجلات طب سنتی ایران و جست وجو از طریق «Google Scholar، Iran medex SID، Pub med» به دست آمد. طبق بررسی انجام شده در کتب طب سنتی ایران از نشانه های اصلی بیماری ذیابیطس، تشنگی و نوشیدن زیاد مایعات، دفع زیاد بول، هزال و نحافت بدن (لاغری و کاهش وزن) را می توان نام برد و دو علت اصلی برای ایجاد این بیماری ذکر شده است که شامل سوء مزاج گرم مفرط کلیه ها (شایع ترین علت) و سوء مزاج سرد کلیه ها یا جمیع بدن (نادرترین علت) می باشد. در طب سنتی ایران برای پیش گیری و کنترل بیماری بر رعایت تدابیر اصول شش گانه ضروری حیات (سته ی ضروریه) تاکید فراوانی شده و در درمان این بیماری راهکارهای مختلفی (بر حسب علل سوء مزاجی گرم یا سرد) توصیه شده است که با توجه به بررسی متون کتب طب کلاسیک و مقالات علمی روز، این راه کارهای پیش گیری و درمانی تا حد زیادی مورد تایید است.
به طور کلی یافته های به دست آمده، نشان دهنده این مطلب است که نه تنها بیماری دیابت و بیماری ذیابیطس از نظر علامت و نشانه های بیماری به هم شباهت دارند بلکه بسیاری از راه کارهای پیش گیری و درمانی توصیه شده در طب کلاسیک و طب سنتی ایران، برای کنترل این بیماری مشابه است و علاوه بر آن با توجه به وجود نظریه ی مزاج در طب سنتی ایران، برای کنترل این بیماری درمان های متفاوتی در مزاج های مختلف، توصیه شده است و مانند طب کلاسیک (بدون درنظر گرفتن مزاج)، درمان یکسان برای همه ی افراد انجام نمی گیرد.

اختلال اشتها و عدم تعادل انرژی سبب تغییر وزن و عوارض متعددی مانند چاقی یا سوء تغذیه می گردد. علی رغم تحقیقات گسترده در مورد اشتها و عوامل تغییردهنده آن هنوز هم در بسیاری از موارد، درمان اختلالات اشتها با مشکلات زیادی همراه است. در این مقاله براساس کتاب «قانون بوعلی سینا»، «الحاوی رازی» و سایر کتاب های معتبر طب سنتی ایران اشتها و اختلالات آن، رابطه اشتها با اخلاط اربعه و عوامل و داروهای موثر بر اشتها بررسی و تبیین شده است. این مطالعه نشان داد که هر یک از اخلاط طبیعی تاثیر خاصی بر اشتها دارند و هر تغییری در کمیت و کیفیت اخلاط می تواند موجب تغییر در اشتها گردد. علاوه بر این، تغییر مزاج اعضایی مثل مغز، قلب و به ویژه معده و کبد نقش عمده ای در تغییر اشتها دارد که با اصلاح مزاج آن ها می توان به میزان زیادی اختلالات اشتها را کنترل کرد. بیماری های زمینه ای زیادی نیز می توانند موجب تغییر اشتها گردند. در بررسی داروها مشخص شد که مفردات فراوانی بر اشتها اثر دارند و می توانند در کنترل آن به کار گرفته شوند. با توجه به دیدگاه طب سنتی ایران در مورد اشتها و داروهای موثر بر آن، پس از مطالعه و واکاوی بیشتر شاید بتوان راه کار جدیدی در درمان اختلالات اشتها ارائه داد.

حاملگی بدون برنامه یک مشکل جهانی است. در کل جهان در حدود 210 میلیون حاملگی در سال اتفاق می افتد که تخمین زده می شود 38% آن ها بدون برنامه اند و 22% از این حاملگی های بدون برنامه به سقط جنین ختم می شود. حاملگی بدون برنامه، استرس روانی زیادی به زنان و خانواده هایشان و جوامع در کل دنیا تحمیل می کند و با خطرات زیادی برای مادر و جنین همراه است همچنین هزینه های بسیاری برای سرویس های بهداشتی اجتماعی ایجاد می کند. با وجود گستردگی وسایل و روش های تنظیم خانواده در جهان، هنوز هم در کل جهان حدود 217 میلیون نیاز برآورده نشده به روش های پیش گیری از بارداری وجود دارد و زوج های بسیاری تمایل دارند از تولد فرزند بعدی خود جلوگیری کنند یا آن را به تعویق اندازند، ولی به وسایل جلوگیری دسترسی ندارند و یا به دلایل و موانع فرهنگی، اجتماعی و یا ترس از عوارض، از وسایل پیش گیری از بارداری استفاده نمی کنند. بنابراین تحقیق و بررسی و یافتن روش های جدیدتر پیش گیری از بارداری یک نیاز همیشگی و دایمی است. انتظار می رود روش های جدیدتر با فرهنگ، سلیقه و شرایط جسمی و طبی و موقعیت زندگی زوج سازگارتر باشند.
این مطالعه، یک مطالعه مروری توصیفی بر مبحث روش های پیش گیری از بارداری تعدادی ازکتب طب سنتی ایرانی است. با مطالعه این کتب مبحث منع باروری در طب سنتی در 9 بخش قابل تقسیم بندی است:1. تدابیر منع باروری برای مردان (روش های موضعی) 2. تدابیر منع باروری برای زنان (روش های موضعی و روش های سیستمیک) 3. روش های فوریتی 4. داروهای عقیمی دایمی 5. داروهایی که برای مدت زمان مشخصی عقیمی می آورند 6. بخورات ضد بارداری 7. داروهایی که در زمان قاعدگی مصرف می شوند 8. حالات روحی و جسمی و نحوه انجام نزدیکی 9. توصیه های غذایی قبل از نزدیکی با هدف کاهش قدرت باروری با بررسی متون طب سنتی مشخص می شود داروها و مواد مختلفی با شیوه های بسیار متنوعی جهت پیش گیری از بارداری نسخه می شده است و بسیاری از این داروها ارزان و در دسترس بوده اند. از طرفی روش های تنظیم خانواده امروزی، هنوز نتوانسته اند همه خانواده های متقاضی را تحت پوشش قرار دهند و تا رسیدن به روش های جدیدتر، آسان تر، در دسترس تر و کم عارضه تر تحقیقات زیادی لازم است. می توان با بازنگری بر متون و تحقیق و کارآزمایی های بالینی بر خواص داروهای طب سنتی، به سرنخ های تازه ای برای ساخت روش های جدیدتر پیش گیری از بارداری یا ارتقای روش های فعلی دست یافت و با ایجاد بارداری های برنامه ریزی شده، نسل بشری را سالم تر، شاداب تر و کارآمدتر کرد.

«یبوست» یکی از شایع ترین عوارض سبک جدید زندگی است. استفاده از تجارب سنتی، احتمال کشف مواد موثر دارویی را افزایش می دهد و باعث کاهش هزینه ساخت داروها می شود. بسیاری از داروهای کنونی منشا گیاهی دارند.
هم اکنون درمان موثر وکم ضرری برای یبوست وجود ندارد. مفردات دارویی بسیاری در کتب طب سنتی ایرانی برای درمان یبوست وجود دارند که در این مطالعه معرفی می شوند. این تحقیق، یک مطالعه کتابخانه ای و براساس بررسی متون است. در این مطالعه مفردات دارویی موثر در درمان یبوست، در شش کتاب مرجع داروشناسی طب سنتی (الابنیه عن حقایق الادویه، قانون فی الطب، جامع ابن بیطار، تذکره داوود انطاکی، تحفه حکیم مومن و مخزن الادویه) جستجو شد. این کار در 10 مرحله (یافتن کلیدواژه ها، جستجو در منابع، تهیه لیست واحد، یافتن مترادفات، دسته بندی، بازبینی، خروج مفردات از ترکیبات، جمع بندی و نمره دهی و مرتب سازی برحسب نمره کسب شده) انجام و 134 مفرده دارویی (تک دارو) مطرح در درمان یبوست یافت شد. به ترتیب نمره کسب شده، در بالای جدول برای 4 مفرده مهم در درمان یبوست (آلو، انجیر، خیارشنبر، کدو) بیشترین نمره (11) به دست آمد.120 مفرده از منشا گیاهی و بقیه از منشا حیوانی یا معدنی هستند. لیست مفردات دارویی حاصل شده در این مطالعه می تواند مبنای انجام مطالعات بالینی برای ساخت داروهای جدید موثر در درمان یبوست قرار گیرد.

«زکام» و «نزله» از جمله بیماری هایی است که در طب سنتی ایران مورد بحث قرار گرفته و به آن توجه ویژه ای شده است. ماده نزله از دماغ (مغز) به سمت پایین ریزش می کند و با ورود به اعضای مختلف بدن یا احتباس در دماغ می تواند سبب مشکلات متعددی در فرد مبتلا شود؛ در نتیجه در برخی منابع از نزله به عنوان «ام الامراض» یاد شده است. (1)در این مقاله، برای آشنایی هرچه بیشتر با موضوع، تعدادی ازمنابع معتبر طب سنتی ایران بررسی شده است؛ نظرات حکیمان و طبیبان ارجمند روزگاران پیشین جمع آوری و مروری اجمالی بر برخی مفاهیم طب کلاسیک منطبق بر مبحث زکام و نزله در طب سنتی ایران صورت گرفته است.
زکام و نزله در طب سنتی طیف وسیعی از مفاهیم را شامل می شود و نمی توان برای آن یک معادل دقیق در طب کلاسیک درنظر گرفت. به نظر می رسد مواردی چون سرماخوردگی (Common Cold)، رینیت ها (Rhinitis)، سینوزیت ها(Sinusitis)، ترشحات پشت حلقی (Post Nasal Drip) و عوارضشان ارتباطی تنگاتنگ با زکام و نزله دارند.
امید است با تحقیقات مشترک پزشکان طب سنتی با پزشکان طب کلاسیک، ابعاد مختلف این بیماری بیش از پیش روشن شود و راه های درمانی مناسب تر و موثرتری برای کمک به بیماران ارائه گردد.

طب اسلامی دارای آموزه ها و دستورات خاصی است که تدبر و عمل به هریک از آن ها می تواند زمینه های پیشرفت و ترقی مسلمانان را فراهم نماید. یکی از این آموزه ها، در ارتباط با مسایل مختلف بهداشتی است. «درخت مسواک» یا «اراک» با نام علمی «Salvadora persica L.» از خانواده «Salvadoraceae» یکی از گیاهانی است که در زمینه بهداشت دهان و دندان در متون اسلامی بر روی آن تاکید شده است. آموزه های طب اسلامی در مورد درخت مسواک یکی از علل مهم استفاده گسترده از این گیاه در بین کشورهای اسلامی است.
در این مقاله که از نوع کتابخانه ای بوده است و به شیوه مروری با بهره گیری از منابع قرآن کریم، منابع حدیث، کتب طب سنتی و برخی رفرانس های جدید انجام گردیده است مستندات مربوط به آثار درخت اراک ارائه شده است. در بخشی از مقاله، به برخی از تفاسیر قرآن و روایات در قالب آموزه های طب اسلامی اشاره شده است. قرآن با ذکر واژه «خمط» به درخت اراک اشاره نموده است که تفاسیر مختلفی برای آن ذکر شده است. در روایات، شفا از برخی بیماری ها و افزایش رزق و روزی برای چوب مسواک بیان گردیده است. در بخشی دیگر، به بررسی اهمیت درخت مسواک در منابع طب و داروسازی سنتی و تجارب دانشمندان گذشته در مورد آن پرداخته شده است. در بخش آخر به برخی از یافته های جدید دانشمندان درباره خواص دارویی گیاه مسواک و مواد موثر اصلی آن پرداخته شده است که درجلوگیری از پوسیدگی دندان ها موثرند. در طی مطالعاتی که در افراد استفاده کننده از چوب مسواک انجام شده است ثابت گردیده که نیاز این بیماران به درمان های ضد پلاک و التهابات اطراف لثه ای با مصرف این گیاه، کاهش می یابد.
با توجه به این دستورات ارزشمند که قاعدتا عمل به آن ها باعث سلامت فرد و جامعه اسلامی خواهد شد و با عنایت به این که درخت اراک شامل خواص آنتی اکسیدانت، ضد میکروب، سایتوتوکسیک، سایندگی و قابض بودن است، توصیه می شود که مراکز تحقیقاتی با به کارگیری تکنولوژی های روز، به مصرف پیوسته از این گیاه با توجه به صرفه های اقتصادی اجتماعی آن تشویق شوند.

«تریاک» یکی از مفردات دارویی است که مصرف آن به عنوان ماده دارویی سابقه دیرینه دارد. در طب سنتی ایران به این مفرده گیاهی پرداخته شده است و ضمن بیان اثرات دارویی آن به عوارض و مصرف غیرمنطقی آن که به اعتیاد منجر می شود نیز اشاره شده است. احتمالا از حدود قرن دهم هجری قمری اعتیاد به تریاک در ایران یکی از معضلات اجتماعی شده است و از همان زمان حکمای طب سنتی ایران روش های مختلفی برای ترک آن معرفی کرده اند. در این مطالعه ابتدا به بررسی تاریخچه تریاک و اعتیاد به آن در کتب طبی کهن ایران از جمله «الحاوی»، «قانون» و کتب دانشمندان قبل و بعد آن ها پرداخته شد و سپس راهکارهای درمانی اعتیاد به تریاک از دیدگاه حکمای طب سنتی ایران بررسی شد. نتایج بررسی های به عمل آمده حاکی از دقت نظر حکما درباره ی اثرات دارویی، عوارض جانبی و علایم محرومیت ترک اعتیاد به تریاک است و راهکارهای مدبرانه ی آن ها در خصوص ترک اعتیاد به تریاک می تواند کمک شایانی به رفع این معضل اجتماعی بنماید.

«آمنوره» به قطع کامل قاعدگی بیش از شش ماه در زنانی که قاعدگی نامرتب دارند و نبود قاعدگی در سه سیکل متوالی در زنانی که قاعدگی مرتب دارند گفته می شود و «اولیگومنوره» زمانی رخ می دهد که فواصل بین سیکل های قاعدگی بیش از 36 روز طول بکشد یا در کل تعداد سیکل ها 57 سیکل در یک سال باشد. «احتباس طمث یا حبس حیض» در طب سنتی ایران معادل آمنوره و اولیگومنوره است. هدف این مقاله، مرور علل آناتومیک آمنوره از دیدگاه طب سنتی به ویژه «ابوعلی سینا» و مقایسه آن با طب نوین است.
این تحقیق یک تحقیق از نوع بررسی متون است و حاصل کار بر روی کتاب قانون بوعلی و دیگر کتب مرجع در طب سنتی است. از طرفی مطالب مربوط در کتب زنان طب نوین هم جمع بندی، بررسی و مقایسه شدند.
علل آناتومیک و ساختاری آمنوره از دید بوعلی و دیگر حکما شامل«رتق، ترمیم زخم های رحم، زگیل رحمی، بواسیر رحم، بیرون زدگی رحم، میلان مفرط رحم و کوتاهی گردن رحم می باشد. این علل با علل آناتومیک آمنوره در طب نوین هم مقایسه شدند که شامل: دیواره عرضی واژن، پرده بکارت فاقد سوراخ، هیپوپلازی یا آژنزی واژن یا سرویکس یا رحم یا تخمدان، سندرم آشرمن، تنگی سرویکس است.
اکثر علل آناتومیک آمنوره در طب سنتی به نحوی مورد تایید علم روز است بلکه برخی علل هم در طب سنتی وجود دارد که در طب نوین یافت نشد و امروزه نیاز به تحقیقات بیشتر در این زمینه می باشد.

علت شناسی (اتیولوژی)، مکانیسم ایجاد (پاتوژنز)، پیش آگهی (پروگنوز) و نحوه برخورد با بیماری هموروئید در طب سنتی ایران که در این مقاله به آن پرداخته خواهد شد تا حد زیادی با طب رایج متفاوت است. اگر چه برای برخی موارد هموروئید، جراحی پیشنهاد شده است اما درمان های دارویی مطرح شده برای آن در طب سنتی ایران فراوان تر است. این مطالعه به توسعه نگرش ما در خصوص برخی جنبه های بیماری هموروئید کمک کرده و ما را در یافتن درمان های دارویی گیاهی و طبیعی یاری خواهد نمود.
مهم ترین منابع طب سنتی ایران در گستره ی یک هزار سال از قرن 3 تا 13 هجری قمری شناسایی و مورد مطالعه قرار گرفت. نقطه نظرات حکما و پزشکان شهیر از کتب مذکور استخراج و دسته بندی شد. در تبیین واژه های طب سنتی و تفسیر آن ها از واژه نامه های پزشکی، مشاوره با استادان و مقایسه تطبیقی بهره گیری شد.
از منظر طب سنتی ایران پاتوژنز بیماری هموروئید، غالبا ماهیتی اخلاطی (بیوشیمیایی) دارد. برای درمان بیماری هموروئید 10 استراتژی پیشنهاد شده است که اکثر آن ها دارویی هستند. بسیاری از این استراتژی هایی دارویی را می توان مورد ارزیابی و کارآزمایی بالینی قرار داد و از این رهگذر به درمان های جدید دارویی دست یافت.

بدن انسان از اخلاط اربعه به وجود آمده است و صحت بدن با اعتدال اخلاط در کیفیت و کمیت محقق می شود. اگر یک یا همه اخلاط در کمیت زیاد باشند موجب امتلا و بیماری های خاص خلط مربوط می گردند و چنانچه بعضی از اخلاط از آنچه که مورد نیاز است کمتر باشند موجب بیماری و چه بسا مرگ می شوند. کمبود یک خلط می تواند به صورت کاذب موجب بروز علایم افزایش خلط مقابل گردد و در صورتی که این اختلال تشخیص داده نشده و به عنوان غلبه خلط تحت درمان قرار گیرد نه تنها بهبودی حاصل نمی گردد بلکه ممکن است عوارض نامطلوبی را نیز به دنبال داشته باشد.
در کتاب های طب سنتی ایران کمبود اخلاط در فصل مستقلی مورد بحث واقع نشده است و حکما به صورت پراکنده به این مطلب اشاره کرده اند. به همین سبب با جستجو در متون اصلی طب سنتی دیدگاه حکما بررسی و تبیین گردید.